ماجرای حواشی پدید آمده بر سر واکسن انگلیسی آسترازنکا از فوت دختر یکی از مسئولین نظام سلامت شهرستان چناران در خراسان رضوی ناشی شد و درپی آن، دوشنبه گذشته در ادامه اعتراضات ضد واکسن ها، تجمع مخالفان واکسیناسیون اجباری بار دیگر در شهر مشهد شکل گرفت. در این تجمع اعتراضی مطرح شد که شیوع اومیکرون در سطح جهان ثابت کرد که واکسیناسیون در برابر ویروس کرونا فاقد هرگونه تاثیر است و بنابراین باید بساط واکسیناسیون اجباری و کارت های واکسن برچیده شود زیرا هیچ نقشی در کنترل پاندمی نخواهند داشت. روزنامه «اقتصاد پویا» بنا بر اهمیت موضوع شیوع سویه های جدید کرونا ویروس ها و لزوم واکسیناسیون سراسری در جهان، نظرات دکتر محمدرضا محبوب فر، کارشناس و پژوهشگر سلامت و بحران های محیطی را جویا شده است که در ادامه، مشروح این گفتگوی تفصیلی را می خوانید.

® آقای دکتر ابتدا درخصوص آخرین تحولات بیماری کرونا از نوع اومیکرون در دنیا و کشور ایران توضیح دهید.

در حال حاضر بیش از ۳۰ شهر کشور در وضعیت قرمز کرونایی یا در آستانه قرمز شدن به سر می برند. سرعت انتشار ویروس جدید اومیکرون به صورتی است که تعداد مبتلایان در جهان افزایش غیرباوری پیدا کرده است. برخلاف تصور عمومی، کشتار این ویروس حتی از نوع دلتا بیشتر بوده است و پیک موج جدید بیماری در کشورهای آلوده جهان بلندتر و حتی طولانی تر از دلتا بوده است. اومیکرون اخیرا در درون ساختار سلولی اش جهش جدیدی پیدا کرده است و اومیکرون به نام BA.2 شروع به رقابت با اومیکرون به نام BA.1 در بخش‌ هایی از اروپا و آسیا کرده است. تقریبا ۸۲ درصد از موارد در دانمارک، ۹ درصد در بریتانیا و ۸ درصد در ایالات متحده را شامل می‌شود. نوع جدید اومیکرون قطعا مسری تر و عفونی تر و کشنده تر از نوع قبلی است و بعید نیست که ابتلای سریعی که در ایران اتفاق می افتد ناشی از همین ویروس باشد. آمارهای فعلی در سطح کشور هم واقعی نیست و رقم واقعی اومیکرون در کشور همانطور که کمال حیدری، معاون بهداشتی وزیر بهداشت و درمان اعلام کرده است بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ برابر آمار منتشرشده وزارت بهداشت و درمان است. تعداد فوتی ها نیز اگر به رقم حدود ۵۰۰۰ نفر فوتی ایالات متحده آمریکا آن هم با استاندارد بهداشتی و درمانی این کشور نگاه کنیم، قطعا سه رقمی یا حتی چهار رقمی خواهد بود. اگر محدودیت های جدی و مؤثر سطح بالا اعمال نشود و کشور فوری قرنطینه و تعطیل کامل با پرداخت مخارج زندگی مردم در دوران قرنطینه نشود به زودی باید منتظر ورود تمامی شهرهای کشور به پیک ششم کرونا و افزایش شهرهای قرمز و آمار بستری و مرگ و میر بیماری بود. حال در چنین شرایطی، تمرکز دولت روی واکسیناسیون عمومی کشور اعم از اصرار بر تزریق دوز اول برای بیش از ده میلیون نفر واکسینه نشده و همچنین تاکید روی تزریق دوز دوم برای بیش از بیست میلیون دریافت کننده تنها دوز اول واکسن و همچنین تشویق و توصیه و اجبار به واکسیناسیون نوبت سوم برای ۸۳ درصد جمعیت ۹ سال به بالا در کشور بوده است.

® واکسیناسیون اجباری اصلا نقشی در قطع و حتی تضعیف زنجیره ابتلای به کرونا داشته است؟

ویروس کرونا چون مثل ویروس سرماخوردگی در زمره خانواده کرونا ویروس ها طبقه بندی می شود، واکسن اختصاصی در دنیا  برای آن وجود ندارد. همانطور که علی رغم اینکه واکسن برای بیماری آنفلوآنزا وجود دارد و سالیانه تجدید می شود، برای سرماخوردگی تاکنون واکسن وجود نداشته است. حال دانشمندان دنیا دست به یک بدعت و خلاقیتی در ساختار ژنتیکی ویروس های جدید کرونا زده اند و مدعی تولید واکسن در دنیا هستند. واکسن های تولیدشده در دنیا تماما آزمایشی هستند و صرفا مجوز تزریق اضطراری دریافت کرده اند. البته ناگفته نماند که تنها واکسنی که طی پاندمی امتحان خود را در عوارض بعد از تزریق و کارآمدی پس داده است و مطمئن و ایمن تشخیص داده شده است فایزر-بیونتک بوده است که اکنون در سطح کشور آلمان و ایالات متحده آمریکا تزریق می شود. چنین واکسنی البته در داخل کشور با ممنوعیت ورود و استفاده مواجه شده است. با این حال چون سازمان بهداشت جهانی و دانشمندان در دنیا معتقد هستند که تمام مردم جهان به اومیکرون مبتلا خواهند شد، می توان مطرح نمود که واکسیناسیون اجباری هیچ نقشی در قطع و حتی تضعیف زنجیره ابتلا نخواهد داشت و برای تاثیرگذاری واکسن روی سویه های جدید ویروس باید واکسن ها تجدید و به روزرسانی گردند و مجدد در چرخه توزیع و مصرف قرار گیرند. بنابراین در ایران می توان بیان کرد که در صورتی تزریق دوز سوم واکسن در برابر اومیکرون موثر خواهد افتاد که واکسن های قبلی وارد شده به کشور یا تولیدی در داخل کشور به کناری نهاده شوند و واکسن های جدید و به روزشده یا تولید کرد یا وارد کشور نمود. اینکه کرونا در آمریکا قریب به ۵۰۰۰ نفر روزانه قربانی می گیرد و این کشور با وجود واکسیناسیون کامل سراسری در سه دوز همچنان به رکورد شکنی آمار مرگ و میر در جهان می پردازد را باید در کاهش تاثیرپذیری واکسن های قبلی جستجو کرد. واکسن ها به طور کل نهایتا بین ۴ تا ۶ ماه ایمنی در بدن انسان ها را حفظ می کنند و بعد از این باید تجدید و به روز رسانی شوند. شرکت فایزر اکنون قول کشف واکسن های جدید در برابر ویروس جدید را داده است اما این مهم مستلزم صرف وقت است و باید منتظر بود تا نسخه جدید واکسن کرونا را عرضه کند. این نکته را هم اضافه می کنم که اخیرا یکی از اعضای کمیته علمی کشوری کرونا مطرح کردند که واکسن نزده ها ۴۸ برابر بیشتر در معرض اومیکرون هستند که باید در پاسخ ایشان متذکر شد که ۶۴ درصد جمعیت ایران کاملا واکسینه شده، و ۳۶ درصد واکسینه شده نیستند، و از جهتی که وزارت بهداشت می گوید اومیکرون تمام سنین را درگیر می کند، بیشتر بودن مبتلایان و بستری شدگان در بین واکسینه شدگان احراز شده است و این به معنای نشانه شکست بزرگ واکسیناسیون و بلکه معکوس عمل کردن واکسن ها می باشد زیرا واکسن های قبلی تاثیرگذاری خود را از دست داده اند و اگر حتی واکسن های قبلی واردشده به کشور یا تولیدی در کشور به مردم تحت عنوان دوز اول تا سوم تزریق شود فاقد کارایی خواهد بود مگر اینکه واکسن به روز شده و تجدید شده در داخل و خارج کشور تولید و عرضه و در اختیار مردم قرار گیرد تا در یک فرجه زمانی حداکثر شش ماهه ایمنی در برابر اومیکرون پیدا کنند.

® یک کمی در مورد این نکته توضیح بفرمایید که حواشی ایجاد شده بر سر واکسن آسترازنکا از کجا نشئت گرفته است؟

اجبار در تزریق دوز سوم واکسن ابتدا توصیه ای و تشویقی بوده است، اما این روزها همزمان با اوج اومیکرون در کشور و کشیده شدن دامنه ابتلا و بستری به کودکان و نوجوانان و بستری این قشر در بخش ‌های بالینی کودکان در بیمارستان‌ های کشور، واکسیناسیون برای تمامی اقشار از جمله سنین ۹ تا ۱۲ سال و بالاتر اجباری شده است. درخصوص کودکان و نوجوانان بارها مطرح شده است که واکسیناسیون اختیاری است اما این در حالی است که دانش آموزان و والدین آن ها در مدارس از سوی کادر اجرایی مدارس ملزم و مجبور به واکسیناسیون شده اند. روند واکسیناسیون در ایران به کندی پیش می‌رود و ترغیب جامعه به تزریق دوز سوم واکسن و تکمیل واکسیناسیون برای پیشگیری از ابتلا به سویه های جدید کرونا مثل اومیکرون تا جایی پیش رفته است که کودکان دلبند و مظلوم وطن، قربانی عدم رعایت دقیق پروتکل ‌های بهداشتی مانند تزریق و تکمیل واکسن، از سوی والدین آن ها و بزرگسالان شمرده شده اند. این روزها کم نیستند مسئولینی که برای ترغیب والدین به واکسیناسیون فرزندان، مقابل دوربین تلویزیون قرار می گیرند و اجازه می دهند تا به فرزندانشان واکسن تزریق شود. در یک نمونه از واکسیناسیون کودکان که توسط والدین آن ها اتفاق افتاده است، ماجرای فوت فرزند مدیر شبکه بهداشت و درمان شهرستان چناران واقع در استان خراسان رضوی شنیدنی و درعین حال تأسف آور است. دکتر یعقوب مظفری، مدیر شبکه بهداشت و درمان این شهرستان با تکیه بر این گزاره علمی که «بهترین واکسن در دسترس ترین واکسن است» پس از اینکه با دست خودش دوز سوم واکسن آسترازنکا را به دختر ۲۴ ساله اش تزریق می کند متاسفانه دختر دچار تشنج و کما می شود و نهایتاً به کام مرگ فرو می رود. این طور که دکتر مظفری توضیح داده است، عوارض واکسن و فوت ناشی از آن فقط به دختر او خلاصه نشده است و چندین نفر دیگر به طور متوالی در اثر تزریق واکسن آسترازنکا در بیمارستانی در مشهد فوت کرده اند. درپی این رویداد ناراحت کننده و بعد از فوت فرزند دکتر مظفری مدیر شبکه بهداشت و درمان شهرستان چناران و چندین نفر دیگر به دلیل واکسن آسترزانکا، تزریق این واکسن تا بررسی دقیق تر فعلاً در سطح استان خراسان رضوی ممنوع اعلام شده است. اما بخشنامه ممنوعیت تزریق آسترازنکا در خراسان در حالی اجرا می شود که عوارض این واکسن ‌تنها مختص این استان نبوده و در اصفهان و تهران و چندین شهر کشور بارها مرگ افراد جوان بر اثر تشنج و اغما و سکته‌ مغزی و آمبولی قلب منتسب به تزریق این نوع واکسن ثبت شده است. عوارض واکسن ها البته متعلق به این برند خاص نبوده است و در گذشته پس از واردات انبوه واکسن تولیدشده در امارات متحده عربی تحت نام «حیات واکس» و توزیع آن در مراکز واکسیناسیون و تزریق این نوع واکسن، پس از بروز برخی عوارض خاص و خطرناک در تزریق کنندگان، وزارت بهداشت و درمان طی ارسال دستورالعملی برای تمامی مراکز واکسیناسیون، دستور به جمع آوری واکسن و بازگشت آن به انبارهای دانشگاه های علوم پزشکی استان ها را صادر می کند. در جهان نیز مواردی از عوارض واکسن ها شناسایی شده است و پس از مدت ها آزمایش واکسن مدرنا بر مردم جهان، بلژیک دیگر واکسن مدرنا را برای افراد زیر ۳۱ سال به دلیل خطر التهاب قلب توصیه نمی کند یا پس از مقاومت کادر بهداشت و درمان در انگلیس در برابر واکسیناسیون اجباری، ساجد جاوید وزیر بهداشت این کشور از لغو الزامی بودن واکسیناسیون برای کادر بهداشت و درمان خبر داده است.

® واکنش مقامات سلامت کشور به ماجرای مرگ واکسن آسترازنکا چه بوده است؟

مسئول کمیته رسانه و اطلاع رسانی قرارگاه مدیریت کرونا در مشهد گزارش خلاف واقع داده است و توقف موقت آسترازنکا در خراسان رضوی را کمبود آن ذکر کرده است  و این در حالی است که  رئیس سازمان نظام پزشکی مشهد سخنان او را نفی کرده است و بیان کرده که دانشگاه علوم پزشکی مشهد تزریق دوز یک، ۲ و سه آسترازنکا را از بابت بررسی عوارض آن متوقف کرده است. پس از شکست تابوی سخن گفتن از عوارض آسترازنکا در صدا و سیمای حکومتی، حالا سخن گفتن از نوع سردردی که احتمال سکته در آن می رود مجاز دانسته شده است. بعد از ماه ها انکار عوارض واکسن کرونا و زدن برچسب های گوناگون به منتقدان و مخالفان واکسن در رسانه ملی، اکنون در شبکه ۳ اعلام می شود چنانچه افراد ۳ روز بعد از تزریق واکسن دچار سردرد شدند(مخصوصا در جوانان) حتما جدی گرفته شود چون نشان دهنده تشکیل لخته خون در عروق و احتمال سکته مغزی است.

شک به مورد اخیر یعنی واکسن آسترازنکا و افزایش مرگ ناشی از تزریق آن در جمعیت مصرف کننده هنوز از سوی وزارت بهداشت و دانشگاه ‌های علوم پزشکی به‌ طور رسمی تأیید نشده و تنها محمد هاشمی، سرپرست روابط عمومی وزارت بهداشت، در این‌ باره به یکی از رسانه ها می‌ گوید: «آسترازنکا از جمله واکسن‌ های مؤثر علیه بیماری کروناست که صدها میلیون دوز آن در دنیا استفاده شده است. البته از ابتدا وزارت بهداشت اعلام کرده بود که به‌ دلیل بعضی عوارض نادر، بهتر است گروه سنی زیر ۵۰ سال واکسن‌ های دیگر را تزریق کنند.»‌ اما این سخن مقام مسئول در وزارت بهداشت و درمان در حالی عنوان شده است که پیش تر و بارها جمله «بهترین واکسن در دسترس ترین واکسن است» از سوی خود او به تبعیت از سازمان بهداشت جهانی و اعضای کمیته علمی کشوری کرونا و تعداد بی شماری از مقامات سلامت در وزارت بهداشت و درمان و همچنین تعداد زیادی از رئیسان دانشگاه های علوم پزشکی استان ها مطرح می شد. بعد از هاشمی، کمال حیدری، معاون بهداشت وزیر بهداشت درباره عوارض گزارش ‌‌شده و مرگ ناشی از تزریق واکسن آسترازنکا توضیح می ‌دهد و می ‌‌گوید: «از همان ابتدا توصیه شد افراد زیر ۵۰ سال این واکسن را تزریق نکنند و در صورت اصرار به تزریق هم رضایت فرد وجود داشته باشد اما اخبار منتشر‌شده در فضای مجازی به‌گونه ‌ای پیش رفت که آسترازنکا را واکسن بسیار موثرتر و ارزشمندتر نسبت به سایر واکسن‌ ها عنوان کردند! و این مسئله میل مردم به تزریق این واکسن را زیاد کرد؛ از همان ابتدا هم ‌تزریق این واکسن برای این گروه ‌های سنی منوط به رضایت خودشان بود». او همچنین از ثبت کمتر از ۱۰ پرونده عارضه واکسن از ۱۳۰‌ میلیون دوز تزریق در دنیا خبر داده است و همزمان محمدرضا هاشمیان، عضو کمیته علمی کرونا گفته که از هر یک میلیون دریافت کننده آسترازنکا، یک نفر می میرد. البته سخنان این سه مقام مسئول حوزه کرونا در حالی است که تاکنون در ایران صدها عارضه واکسن از هر نوع آن به وزارت بهداشت ارجاع داده شده است اما وزارت بهداشت ارتباط صدها عارضه بعد از تزریق واکسن داخلی و خارجی را نفی کرده است.

® تا چه میزان ممنوعیت و تحریم واردات و مصرف واکسن های معتبر خارجی از جمله فایزر در ایران مسبب این ماجرای عوارض واکسن های موجود در کشور و واکسن گریزی تعداد زیادی از مردم بوده است؟

در دولت گذشته و دولت فعلی بارها ناظران حوزه سلامت کشور نسبت به ممنوعیت واردات واکسن های معتبر خارجی و اصلی با ضریب اطمینان بالا و عوارض کمتر هشدار می دادند و در رادیو و تلویزیون دولتی و رسانه های رسمی کشور با ذکر این گزاره علمی که «بهترین واکسن در دسترس ترین واکسن است» اجازه داده شد تا به اسم «واکسیناسیون عمومی و ایمنی جمعی» واکسن هایی به کشور وارد شود یا در داخل کشور تولید شود که شناسنامه آن ها و نتایج آزمایشات بالینی مراحل اول تا سوم هیچگاه در اختیار مصرف کننده و افکار عمومی قرار نگرفت. به عنوان نمونه، احدی از مسئولان دولتی و حکومتی و حتی رسانه ها تاکنون این پرسش را درخصوص واکسن های اهداشده آسترازنکا به مردم ایران مطرح نساخته است که «کشورهای اروپایی و آسیایی اهداکننده مانند: اتریش، لهستان، اسپانیا، ژاپن، کره جنوبی و… وقتی دلیل این اقدام خود را حمایت از پویش واکسیناسیون و همبستگی با مردم ایران اعلام می کنند، چرا همواره از تحریم های آمریکا علیه مردم ایران حمایت یا تبعیت کرده اند و آیا هدیه گسترده واکسن های آسترازنکا به ایران در شرایطی که به عنوان مثال لهستان حامی تسلیحاتی رژیم بعثی عراق در طول جنگ تحمیلی بوده یا بیش از ۲۰۰ پزشک اتریشی در انتقاد از واکسن ‌های کرونای مصرفی در این کشور به دلیل عوارض جانبی آن ها و اجبار دولت اتریش به تزریق آن ها نامه سرگشاده می نویسند، شک برانگیز نیست؟!».

® نقش ساختار سلامت کشور در مواجهه با سویه جدید کرونا را چگونه تحلیل می کنید؟

اگر اعلام شد اکثر مبتلایان اومیکرون از واکسینه نشدگان هستند نباید تعجب کرد، زیرا طبق تعریف وزارت بهداشت الآن اکثر مردم ایران با توجه به عدم تزریق دوز سوم، واکسینه نشده محسوب می شوند. عمق سیاستگذاری دولتی درخصوص موضوع اومیکرون و تاکید بیش از اندازه روی تزریق دوز سوم واکسن کرونا و بیان این نکته که ریسک ابتلا به اومیکرون در واکسن نزده‌ها بیشتر است، باعث شده تا میانگین پروتکل های بهداشتی از قبیل استفاده از ماسک و انجام تهویه و حفظ فاصله فیزیکی با وجود آغاز پیک ششم کرونا با سویه به شدت مُسری اُمیکرون در کشور تنزل قابل توجهی پیدا کند. حتی اپلیکیشن ماسک وابسته به وزارت بهداشت و درمان در راستای واکسیناسیون عمومی و ممانعت از تداوم بلاتکلیفی ستاد ملی کرونا در هوشمندسازی محدودیت های کرونایی، طی تصمیم غیرکارشناسی که به سبب نقض حریم خصوصی افراد ظرف یک روز لغو شد، امکان کنترل وضعیت واکسیناسیون و قرنطینه را برای مقابله موثرتر با موج ششم کرونا به صورت عمومی فراهم کرد. نکته قابل توجه اینکه پس از درج این امکان در ماسک، مشخص شد که حتی برخی مسئولین با وجود اینکه دستی بر تولید واکسن در داخل و همچنین تسهیل کننده واردات واکسن به کشور بوده اند و این روزها درپی اقناع سازی مردم برای دریافت دوز سوم واکسن هستند هیچ واکسنی تزریق نکرده اند یا آن دسته از مسئولین کشور که پیش تر دوز اول و دوم خود را دریافت نموده بودند، با اینکه از موعد تزریق دوز دوم و سوم آن ها گذشته است، مراجعه ای برای حضور مقابل دوربین رسانه ها برای دریافت واکسن نداشته اند.

® در وانفسای پیک ششم کرونا که تا این حد بر تزریق دوز سوم و دوزهای بعدی واکسن تاکید  می شود، تکلیف عوارض واکسن ها و این ترسی که بر مردم چیره شده، چیست؟

این را باید به صراحت عرض کنم که هیچ وقت در دنیا اثبات نشده است که انجام واکسیناسیون مؤثرتر از انجام اقدامات کنترلی پیشگیری از کرونا مثل: ماسک و فاصله اجتماعی و تهویه بوده است. هرگاه دنیا واکسن پرستی کرد و بازگشایی ها را انجام داد ضربه آن را خورد. نمونه این ادعا، کشورهای اروپایی از جمله آلمان و انگلستان و فرانسه بودند. متاسفانه افزایش ابتلا و بستری بین کادر درمان در ایران در پیک ششم به حدی است که دوز سوم واکسن موثر نیفتاده است و به کادر درمان گفته شده که باید دوز چهارم را تزریق کنند. حداقل درباره رخدادهای اخیر واکسیناسیون کرونا با واکسن آسترازنکا، بر وزارت بهداشت و درمان واجب است که تنها به این مسئله که «به دلیل عوارض شدید اما نادر لخته خون شدن در قلب و مغز، افراد زیر ۵۰ سال از تزریق واکسن آسترازنکا دوری کنند» بسنده نکند. وزارت بهداشت و درمان و مقامات سیاسی و سلامت کشور اگر به دنبال قانع سازی جمعیت کشور برای تزریق واکسن های نوبت اول تا سوم کرونا هستند، اولاً باید در اسرع وقت نسبت به واردات واکسن های معتبر خارجی از کشورهای اصلی و مبدأ اقدام کنند. ثانیاً حین دریافت هر گونه محموله واکسن وارداتی به صورت اهدایی یا خریداری شده از محل منابع بلوکه شده ارزی در کشورهایی مثل چین و امارات متحده عربی، باید تضمین های لازم درخصوص کیفیت و سلامت واکسن ها از تولیدکننده را دریافت کنند و وزارت بهداشت و درمان پس از دریافت شناسنامه واکسن و تضمین های تولیدکننده، خود بر همین اساس نسبت به ارائه تضمین به مصرف کننده داخلی در مراکز واکسیناسیون اقدام کند. سوم اینکه، مجموعه دولت با همکاری وزارت بهداشت و درمان باید نسبت به راه اندازی سامانه جامعی برای ثبت عوارض مردم پس از تزریق واکسن اقدام فوریتی انجام دهد و در این سامانه، شرایط استانداردی برای تزریق و منع مصرف گروه های سنی و بیماران خاص منظور گردد و اطلاع رسانی گسترده در این باره صورت گیرد. هرگونه اطلاعات خام عوارض بلندمدت و کوتاه مدت هر نوع واکسن تولیدشده در کشور یا وارد شده به کشور باید در سامانه فوق الذکر به طور شفاف و صریح منتشر شود تا مردم کشورمان با علم و آگاهی، نسبت به انتخاب نوع واکسن خود توجیه شوند. در آخر باید اشاره کرد که با این رویکرد جانبدارانه وزارت بهداشت به هیچ عارضه ای اقرار نخواهند کرد، بنابرین بهترین راه حل انتشار گزارشات خام است تا اینکه متخصصین مختلف در ساختار سلامت کشور و همچنین نهادهای اطلاعاتی، آنها را تحلیل و بررسی کنند.