روند تحولات باروری در ایران بر اساس برآوردهای صورت‌گرفته حاکی از تغییرات و نوساناتی قابل ملاحظه است؛ شاخص مرسوم برای بررسی روند تغییرات باروری در پیشینه جمعیت‌شناسی، «نرخ باروری کل» یا  Total Fertility Rate است که نشان‌دهنده متوسط تعداد فرزندان به‌دنیاآمده برای یک زن در طول دوره باروری اوست.

برآوردهای انجام‌شده نشان می‌دهد که میزان باروری کل کشورمان در حدود ۷.۷ فرزند برای هر زن در سال ۱۳۴۵ به ۶.۳ فرزند در سال ۱۳۵۵ کاهش یافته است. بعد از این کاهش اولیه موقتاً وقفه‌ای در گذار جمعیتی ایران پدید می‌آید و تحت تأثیر شرایط متأثر از رویداد انقلاب اسلامی، باروری بین سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۸ افزایش می‌یابد و سپس تا حوالی سال ۱۳۶۳ روند نسبتاً ثابتی را ادامه می‌دهد.

از سال ۱۳۶۳ به بعد مجدداً به‌تدریج روند کاهش باروری آغاز می‌شود و از ۶.۹ فرزند برای هر زن در این سال به ۵.۵ فرزند در سال ۱۳۶۷ که زمان راه‌اندازی مجدد برنامه‌های تنظیم خانواده است، می‌رسد. از این زمان به بعد کاهش باروری به‌سرعت روند انتقالی خود را طی می‌کند و میزان باروری کل به حدود ۲.۱۷ در سال ۱۳۷۹ می‌رسد.

برآوردهای اخیر نشان می‌دهد که سطح باروری از حدود ۱.۸ فرزند به‌ازای هر زن در سال ۱۳۹۰ با افزایش جزئی حدود ۲ فرزند به‌ازای هر زن در سال منتهی به سال سرشماری ۱۳۹۵ شده است. گزارش سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۷ به‌عنوان چشم‌انداز جمعیت جهان نیز نشان می‌دهد که نرخ باروری کل در طول ۳۰ سال گذشته (به‌فاصله ۱۹۸۰ ــ ۱۹۷۵ تا ۲۰۱۵ ــ  ۲۰۱۰) حدود ۷۰ درصد کاهش داشته است.

روند نزولی در میزان باروری در ایران و کاهش نرخ رشد جمعیت باعث شده است که وضعیت جمعیتی کشور در آینده نزدیک به مرز هشدار برسد.

کاهش نرخ فرزند آوری

محمدرضا یوسفی رباط درخصوص فرزند آوری به خبرنگار ما گفت:  نرخ فرزندآوری که باروری خوانده می شود بیان کننده روند رشد جمعیت یک کشور است. نرخ جایگزینی باروری در جوامع پیشرفته ۲٫۱ است دو نفر جایگزین والدین و یک دهم هم متناسب با نرخ مرگ و میر در جامعه تا جمعیت آینده به اندازه جمعیت فعلی باشد. متوسط نرخ جایگزینی جهانی ۲٫۳ است. و برای کشورهای فقیر بالاتر است.

وی در ادامه افزود: نرخ باروری در ایران طبق مطالعه مرکز آمار ایران برای سال ۹۵, ۲٫۱ و برای سال ۹۶, ۲٫۰۹, برای سال ۹۷, ۱٫۹۵ و در نهایت برای سال ۹۸ نیز ۱٫۷۴ بوده است. بنابراین شاهد روندی کاهشی و نگران کننده در کشور هستیم. اگر ترکیب سنی باروری نیز دیده شود وضعیت نگران کننده تر است.

این دانشیار دانشکده اقتصاد دانشگاه مفید در باره مدیریت ها اظها داشت:  برخی مقامات کشوری سالهاست به طور دائم از این وضعیت اظهار نگرانی می کنند و اخیرا هم مدیر محترم مرکز مدیریت حوزه علمیه, روحانیون را تشویق به این امر کرده است.

دلایل کاهش نرخ فرزند آوری

وی دلایل تغییر روند جمعیتی را اینگونه بیان کرد:  دلایل تغییر روند جمعیتی متعدد است. از جمله اینکه در جهان قدیم، فرزند از کودکی در امر دامداری، کشاورزی یاری رسان بوده و خود عامل تولیدی محسوب می شد. پس از بزرگسالی نیز پشتوانه خانواده در منازعات بود و در زمان کهنسالی والدین، وظیفه نگهداری از والدین را انجام می دادند. اما اکنون فرزند تا بزرگسالی صرفا هزینه محسوب شده، باید مورد حمایت والدین قرار گیرد به عبارتی فرزند از یک کالای سرمایه ای و دارایی چنان که در قرآن کریم نیز آمده است تغییر نقش داده و به کالای مصرفی تبدیل شده است. در کنار این عامل اقتصادی، به تغییر نگرش نسل جدید و رشد فردگرایی در میان این نسل باید اشاره کرد. برای بسیاری از آنان فرزند نه یک نعمت الهی که مزاحم آرامش زندگی و مانعی در برابر لذت از زندگی تلقی می شود. این امر در دنیای غرب وجود دارد و در نسل جوان ایرانی نیز در حال رشد است. لذا انگیره فرزندآوری نسبت به گذشته کمتر شده است. به عبارت دیگر مطلوبیت نسل جدید با نسل گذشته متفاوت است.

محمدرضا یوسفی رباط در خصوص عوامل عدم باروری اظهارداشت: عامل موثر دیگر محدودیت درآمدی است. عواملی مانند نرخ بیکاری، فقر، عدم امنیت شغلی، نااطمینانی نسبت به آینده، بی ثباتی اقتصادی و … از جمله عوامل مهم در تصمیم گیری برای ازدواج و یا باروری است.

وی در ادامه افزود: افزایش هزینه زندگی مشترک و یا فرزندآوری نیز عامل دیگر است. کافی است نرخهای تورم و اقلام هزینه ای بچه را در نظر بگیریم متوجه کاهش تمایل به فرزندآوری خواهیم شد. با توجه به تغییر نگاه نسل جدید، تغییر نقش فرزند در زندگی والدین، بی ثباتی اقتصادی، رکود تورمی طبیعی است که تمایل به ازدواج و فرزندآوری کاهش یافته و جوانان با نگرش یادشده به دنبال یافتن راههای جانشین ازدواج بدون تعهدات لازم خواهند رفت امری که نرخ آن در حال فزونی است.

این دانشیار دانشکده اقتصاد دانشگاه مفید در باره دنیای جدید به خبرنگار ما اظهارداشت: بنابراین واقعیت موجود محصول ورود به دنیای جدید، نظام سیاسی با دسترسی محدود و در نتیجه ناکارآمد، سیاست های خارجی بدون تناسب با توانمندی اقتصاد کشور و در نتیجه رکود تورمی شدید, فقدان سیاست فرهنگی مناسب و… است. و راه حل نیز اصلاح روند موجود است. اینجاست که باید گفت چون نیک نظر کرد پر خویش در آن دید.

 وی در پایان افزود: حال با توجه به نکات یادشده, مقامات تشویق به فرزندآوری کرده که تمامی هزینه های آن توسط خانوار باید تامین شود و حاکمیت در این راستا هیچ تعهدی بر عهده نمی گیرد این یعنی مسئولیت گریزی. متولیان و مقامات باید نقش و مسئولیت خود را در به وجود آوردن چنین وضعیتی بپذیرند و به جای پیشنهادهای مبتنی بر ساده انگاری به اصلاح سیاست های خود بپردازند این امر قطعا بر روند رشد جمعیت موثر خواهد بود.